Het is heel verleidelijk om terugkijkend op je verleden jezelf een onvoldoende te geven. Je hebt spijt van verkeerde beroepskeuzes, verbroken relaties, verwaarloosde vriendschappen, onafgemaakte studies, verhuizingen enz. enz. Je maakt de balans op en je kijkt vooral naar wat anders had moeten zijn, want je had graag een beter en succesvoller resultaat willen hebben. Iets waar je met meer trots op terug kunt kijken en waar minder schuld en schaamtegevoelens mee gemoeid zijn. Het is net of je met het ouder worden de lat voor jezelf hoger legt en je helderder ziet wat het kunstwerk van je leven eigenlijk had moeten zijn.
Dit geldt voor de buitenkant van je leven: je bezit, carrière en je netwerk maar evengoed voor de binnenkant: hoe sterk je je verbonden voelt met anderen en hoe je karakter gevormd is en hoe ‘waardenvol’ je je hebt gedragen.
Voordat we de gevaren van deze beoordeling gaan bekijken en een andere, betere manier ontwerpen, toch even iets over de waardevolle kant van deze manier van kijken.
Positief
Allereerst is het positief dat wij mensen in staat zijn om over ons leven na te denken en het te toetsen. We beseffen allemaal dat ons leven ergens een bedoeling heeft, ergens aan moet beantwoorden en een zin moet hebben. Dat er ergens een waardeschaal is waaraan valt af te toetsen of dit leven wel een geslaagd leven is geworden. Ten diepste verlangen we dat er ergens een bevestiging naar ons toekomt: ‘je hebt het goed gedaan’, ‘je leven is geslaagd’ of meer nog ‘jij bent geslaagd’. Helaas zijn het onze emoties, vooral die van schuld en schaamte, die ons het signaal geven dat er iets niet goed is en daarmee een bestraffend effect op ons gemoed hebben.
Maatstaven
Veel mensen toetsen hun leven aan de hand van de schaal van het geluk. In welke mate voel ik mij gelukkig? Nu is geluk een wat onduidelijke maatstaf. Want, wat is geluk en kun je aan je gevoel afmeten hoe gelukkig je bent? De meeste mensen hebben ergens een gemiddeld gevoel waarnaar ze na een hoogtepunt of dieptepunt altijd weer terugkeren. Kun je dit dan in vergelijking vaststellen? Vaak toetsen we ons geluk in vergelijking met de wereld om ons heen: We hebben een goed huis, een leuk gezin en goede gezondheid of we kijken wat anderen van ons vinden. Maar kan en mag ons geluk wel afhankelijk zijn van de buitenwereld om ons heen?
Andere mensen toetsen hun leven aan de hand van een doel. Ze hebben een bepaald ideaal gecreëerd en hopen dit te kunnen verwezenlijken. In de mate dat dit gehaald is, zijn ze gelukkig. Zo kun je het ideaal hebben om als muzikant in een toporkest te mogen spelen of een bepaalde functie in het bedrijfsleven te verwerven of een eigen zaak op te zetten. Vaak hebben deze doelen te maken met onze talenten en wijzen zij ons de weg naar de realisatie ervan. Maar wat als deze doelen door allerlei omstandigheden niet behaald zijn?
Weer anderen toetsen hun leven aan de hand van hun waarden en kijken terug in hoeverre ze trouw zijn gebleven aan hun waarden. Je kunt wel iets bereikt hebben in de maatschappij maar als je daarvoor een deel van je waarden, zoals eerlijkheid en respect, hebt moeten opofferen is dat een zware prijs.
Opvoeding en omstandigheden
We zijn allemaal opgevoed. Dat wil zeggen bij onze geboorte opgevangen, verzorgd en voorzien in onze basisbehoeften, maar ook hebben we geleerd hoe deze wereld in elkaar zit en hoe we ons daarin behoren te gedragen. Deze opvoeding is niet perfect geweest. Allereerst omdat ouders door hun bril en geschiedenis naar hun kinderen kijken en omdat de unieke behoeften van elk kind niet zomaar gezien kunnen worden. Pas langzamerhand ontdekt het kind zelf wat het wil, waar het zich goed bij voelt en waarin het zich wil ontwikkelen.
Nu kun je als je terugkijkt op je verleden, de opvoeding en de levensomstandigheden die daar voor een deel uit voortvloeien een belangrijke plaats geven. Je kunt je levensloop een stuk gaan wijten aan de beperkingen die je opvoeding je heeft opgelegd, of de ideeën die je van je ouders hebt meegekregen of het feit dat ze te weinig rekening hebben gehouden met het unieke van jou zelf. Maar daarmee ontloop je de verantwoording om met het materiaal waarmee je ter wereld bent gekomen, dus inclusief je opvoeding, je eigen project te ontwikkelen. Wie je nu bent is niet het gevolg van je opvoeding, wel hoe je er mee bent omgegaan.
Het valt me op dat mensen uit een destructief milieu daar toch nog parels uit weten op te merken en er hun leven mee vorm hebben weten te geven. Natuurlijk beperken je genen, opvoeding en de plaats waar je woont je leven. Je kunt niet alles worden. Maar er zijn wel zeer veel dingen mogelijk. Niets is 100 % bepalend.
Eigen verantwoordelijkheid overschatten
Een andere kijk op je verleden is de verantwoording voor wat het geworden is sterk bij je zelf te leggen. Je kijkt voortdurend door de bril van schuld naar je geschiedenis alsof alles met zonde of tekortschieten te maken heeft. Van deze beperkende kijk wordt je niet bepaald vrolijk; het doet geen recht het aan het leven zelf en je stelt jezelf zo onder een oordeel. Eigenlijk overschat je daarbij jezelf: alsof je alles kan voorzien, kunt sturen, je helemaal zelf de auteur van je leven kunt zijn en zo verantwoordelijk bent voor alles wat je meemaakt.
Drie gevaren
Zowel het hanteren van bovenstaande maatstaven als het zoeken naar de oorzaken kunnen je erg ongelukkig maken en je leven vastzetten.
- Allereerst kun je er sterk moedeloos van worden.
Vooral bij het ouder worden en je al een heel traject hebt afgelegd, besef je dat de resterende tijd om het anders te doen niet zo groot is. Je levensverhaal is al voor een groot deel geschreven en de grote lijnen liggen al vast. Schuld bij anderen of jezelf zoeken helpen je niet om hoopvol naar de toekomst te kijken en zeker niet om je op een milde manier met je levensverhaal te verzoenen. - Ten tweede kun je je er machteloos bij voelen.
Vooral als je heel wat pogingen hebt gedaan om meer te verdienen, een betere baan te vinden, naar een betere plaats te verhuizen en dat dit telkens negatief is uitgelopen. Of als je geprobeerd hebt met verkeerde gewoontes te breken, socialer te worden, meer aandacht te hebben voor anderen en het resultaat maar povertjes is. - En tenslotte kun je je er ook diep schuldig bij voelen:
je hebt gefaald, het is je niet gelukt. Schuld verlamt en brengt je niet verder. Dat wil niet zeggen dat je niet mag stilstaan bij je foute beslissingen maar de betekenis van je leven hangt daar niet vanaf.
EEN BETERE WEG
1. Je leven herinterpreteren vanuit de liefde.
Om je eigen geschiedenis te kunnen aanvaarden en zelfs te omarmen heb je liefde nodig. Anders gezegd: je zelf ervaren als een geliefd wezen. Daarom verwijst de Bijbel naar de Schepper, die ons gewild en bedoeld heeft, ons uitverkoren heeft voor een hoge bestemming. Zoals Jezus voordat Hij zijn taak opnam te horen kreeg dat Hij bijzonder geliefd was (Matth. 3:17). Zo mogen wij ook weten dat achter de gebrekkige en beperkte liefde van onze ouders en opvoeders Gods volmaakte liefde staat en dat deze beslissend is. Zoals we met blijdschap en zelfs ontroering meekijken naar ouders die trots en zorgzaam met hun kleine kinderen omgaan, zo mogen ook wij met God meekijken naar onszelf om te ontdekken hoe geliefd wij zijn. Onze identiteit en waarde liggen niet in wat wij presteren maar in wie we zijn in de ogen van onze Maker. Deze kijk bevrijdt ons van de neiging om telkens weer als het ware examen te doen en onszelf te bewijzen dat wij er mogen zijn.
We waren geliefd toen we geboren werden, maar waren ook nog geliefd toen we onze foute keuzes maakten, experimenteerden in onze jeugd, toen we over de grens van God en mensen gingen of kozen voor het tijdelijk plezier in plaats van naar onze roeping te luisteren. Deze visie maakt ons levensverhaal anders. Aan het geheel van onze goede en foute keuzes gaat Gods keuze voor ons vooraf. En onze keuzes kunnen Zijn keuze niet te niet doen. Hij blijft trouw aan zijn droom voor ons.
Zelfs de keuzes die de loop van ons leven definitief bepaald hebben zoals een echtscheiding of gemaakte schulden door een of andere verslaving, veranderen niets aan het feit dat je geliefd bent. Je geliefd weten geeft grond onder je voeten en geeft je het lef om het beste te durven hopen.
2. Je leven herinterpreteren vanuit de verwondering
Abraham Heschel schrijft dat elke nieuwe kennis begint met verwondering. In plaats van beoordeling moeten we beginnen met verwondering. Hoe ingenieus heeft God ons gemaakt, welke talenten kunnen we niet ontwikkelen, hoeveel kennis kunnen wij wel niet opnemen? Hoe rijk en gevarieerd is ons gevoelsleven niet? Maar ook onze veerkracht, onze lichaamsfuncties, onze geest en de mogelijkheden om iets te bedenken en uit te voeren, de kracht van onze verbeelding, de mogelijkheid om te communiceren en ons te verbinden met anderen.
Soms kun je zelfs verbaasd staan van een verstandige reactie van je zelf of het geduld dat je met iemand hebt kunnen opbrengen of hoe je je hebt kunnen inleven.
Hoe meer je je over je eigen bestaan verwondert (Ps 139:14) hoe hoger je jezelf inschat, niet vanuit je prestaties maar vanuit je geschapenheid zul je de waarde van je leven anders bezien.
3. Zien welke levenslessen je geleerd hebt
Gelukkig leren we van onze fouten. Eigenlijk is ons leven een voortdurend leren. Want elke dag komen er nieuwe situaties, vragen en problemen op ons af en telkens moeten we weer creatief te werk gaan om deze aan te pakken. We zijn gemaakt om ons te ontwikkelen en voortdurend nieuwe uitdagingen aan te gaan. Welke lessen heb je geleerd na een verbroken relatie? Wat heb je geleerd van een mislukte job, een afgebroken studie en mislukte sollicitatie? In de Bijbel zien we dat God de tijd neemt. Met Mozes 40 jaar, Jozef 13 en Jacob 20. David moest een lange weg afleggen voordat hij koning werd, Paulus kwam in de woestijn terecht.
Tijd is Gods middel om ons te vormen en voor te bereiden op een hogere positie waarin we meer vrucht dragen. Dit betekent dat alles in ons verleden zin kan hebben en mee kan werken aan die hogere bestemming (Rom. 8:28).
4. Welke talenten en karaktertrekken heb je ontwikkeld?
Talenten zijn geboortegeschenken die pas langzaam openbaar worden in je leven, maar ook de vorming nodig hebben om zich te kunnen ontwikkelen. Het is een illusie te denken dat je er zonder vorming, oefening en verbetering komt. Je talenten ontdekken vraagt om goed naar jezelf te luisteren en te kijken waar jij het meest energie uithaalt.
Niet de context is daarbij van belang: je baan of de rangorde op de maatschappelijke ladder, maar wie je bent geworden. Hoe ben je gegroeid en wat heb je ontwikkeld ondanks de tegenwerkende omstandigheden?
5. Welke waarden en idealen heb je ontdekt
De dingen die er echt toedoen ontdek je niet zo maar. Veel teleurstellingen, fouten en conflicten leiden meestal naar je waarden: dingen die er voor jou toe doen, die jij in het leven belangrijk vind, zaken die jouw levenskompas vormen. Waarden waarvan je nu achteraf zegt: ik heb al deze moeilijkheden en teleurstellingen moeten ervaren, ik heb deze fouten moeten maken om te ontdekken dat het hier om gaat in mijn leven, hier wil ik voor leven.
Bewust worden van je levenswaarden vormen de grootste rijkdom die je kunt inzetten om anderen te helpen en te inspireren.
6. Tel uw successen
Eeuwenlang is ons voorgehouden dat we niet te hoogmoedig mogen zijn en niet te fier op wat we bereikt hebben. Dit geeft echter een heel verwrongen zelfbeeld en geen goed zelfvertrouwen. Dankbaar terug zien op wat je bereikt hebt, versterkt niet onze hoogmoed maar helpt ons om ons leven beter te verstaan en te zien waar God ons in bevestigd heeft (Ps 90:17). Het geeft ons een helder beeld in waar we goed in zijn en in de talenten die we ontvangen hebben. Bovenal voorkomt het dat we telkens weer andere dingen proberen die maar tijdelijke bevrediging geven. Het helpt ons om trouw te blijven aan onszelf en te volharden in waar we talent voor hebben. Zelfs als de uiterlijke successen even uitblijven.
Deze weg helpt je om je levensverhaal te herschrijven en het kostbare te zien dat God in en door jou realiseert. Het creëert vreugde en dankbaarheid en geeft visie voor je toekomst.
Vergeving
Maar wat te doen met datgene waar je echt spijt van hebt, zaken waarmee je anderen pijn gedaan hebt en je niet meer ongedaan kan maken. Daarvoor is vergeving. Maar dan moet je wel goed beseffen wat vergeving eigenlijk is. Vergeving is niet een soort troostprijs, zo van je bent mislukt en hebt gefaald maar je mag er toch nog in. Vergeving is geen lapje voor het bloeden. Vergeving is gericht op herstel. Gods vergeving – en hopelijk ook de onze – is gericht op het herstel van de waarde van de persoon en niet op het teniet doen van de fouten. Niet onze fouten worden vergeven, wij worden vergeven. Het gaat om de waarde die wij als persoon hebben.
Vergeving helpt ons om weer zicht te krijgen op het mooie, waardevolle, sterke en unieke in ons wezen. Het helpt om onze blik van ons verleden naar de toekomst te leiden.
Daarnaast mag je ontdekken dat de bron van vergeving niet rechtvaardigheid is, maar mededogen, barmhartigheid, ontferming, genegenheid en compassie (Hosea 11:8,9). Vergeving is een relationeel begrip, niet een juridisch.
Berouw die de reactie op deze vergeving is, is dan ook niet allereerst gericht op het goed maken van dingen, belijden of herstellen, maar op het vernieuwen van de relatie met de vergever. Dat geldt zowel naar de goddelijke Vergever die perfect vergeeft als naar de menselijke vergever die zijn best doet om te vergeven. Het uiten van onze dankbaarheid hiervoor is de eerste stap naar het herstel van de relatie. Het is de gevoelens die de ander voor je heeft toelaten en diep waarderen.
Gerrit Houtman, 2017 (gepubliceerd in Bethesda Magazine)
Literatuur
- Vincent Brümmer, Ultieme liefde, 2005 Kampen
- Willem van der Horst, Met beide benen op de grond – God ontdekken in je levensverhaal, Amsterdam 2014