Een goed geweten
een kompas bij het nemen van beslissingen
Gerrit Houtman
Theresa is 14 jaar gehuwd en heeft twee kinderen. Haar man is alcoholverslaafde
en er vindt geregeld geweld plaats binnen hun relatie. Ze komt bij mij omdat ze
overweegt om te scheiden. Tegelijk heeft ze daar heel veel vragen over: mag het wel
(geloof/de kerkgemeenschap), hoe gaan anderen reageren en wat zijn de gevolgen?
Jan is bijna afgestudeerd in de pedagogiek. Vanwege zijn kwaliteiten werd hem
geadviseerd om verder te studeren, maar eigenlijk zou hij zich veel liever praktisch
nuttig maken in een project in Zuid-Afrika dat hij tijdens de vakantie bezocht heeft.
Zijn studie zegt hem momenteel niet zo veel. Als hij zijn studie loslaat doet hij zijn
ouders veel verdriet, als hij niet naar Afrika gaat heeft hij het gevoel zijn roeping mis
te lopen.
Misschien sta je zelf voor een belangrijke keuze i.v.m. je beroep, gezin of relatie.
En hoewel je heel veel informatie hebt ingewonnen en veel mensen om advies hebt
gevraagd, weet je niet wat de definitieve doorslag moet geven.
Beslissingen en ons geweten
Hoe kunnen Theresa, Jan, jij en ik beslissingen nemen die ons vooruit helpen en waar
we met vrede in het hart op terug kunnen kijken? Hoe kunnen we leren om daarbij
niet in de war gebracht te worden door allerlei signalen van buiten, de pijn die we van
binnen voelen en de verwachtingen van anderen? Is er een innerlijk kompas dat ons
kan helpen bij het bepalen van onze keuzes? Een kompas dat betrouwbaar is en helpt
om diepe rust te voelen bij elke beslissing. Een kompas dat ons leidt om authentiek
en in overeenstemming met onze diepste waarden te handelen. Gelukkig hebben
we zo’n kompas: ons geweten. Ons geweten kan ons helpen en leiden bij elke keuze
die we nemen. Helaas is het geweten in diskrediet geraakt: valse schuldgevoelens
schrikken ons af van het luisteren naar ons diepste ik en psychologen waarschuwen
ons om niet teveel aandacht te geven aan de innerlijke criticus die ons in verwarring
brengt. Toch wil ik pleiten voor een eerherstel van het geweten en het leren luisteren
naar deze innerlijke stem.
Eerherstel van het geweten
Lange tijd was ik zelf erg huiverig om het geweten als doorslaggevende stem in ons
leven toe te laten. Zowel bij mezelf als bij anderen zag ik dat het geweten je ook kan
verwarren, beschuldigen en lamleggen. Dat het eerder een doorgedraaid kompas is
dat alleen maar wijst op je tekortkomingen dan dat het je betrouwbaar de weg wijst
naar je levensdoel.
Toch hoort het bij de menselijke waardigheid dat wij ons leven kunnen beoordelen
en evalueren. We hebben de mogelijkheid om terug te komen op onze keuzes, om
excuses aan te bieden en andere wegen in te slaan. Het grootste geschenk dat we bij
onze geboorte hebben meegekregen om ons daarin te helpen is ons geweten.
Tegen de druk van de maatschappij en de verwachtingen van anderen kunnen wij
via het geweten weerstand bieden en trouw blijven aan onszelf en een authentieke
levensweg kiezen. Mensen die in risicovolle situaties zich met gevaar van eigen
leven hebben ingezet voor anderen (zoals bijvoorbeeld in tijden van oorlog of bij
natuurrampen) zijn geen speciale helden of mensen met uitzonderlijke moed. Ze
stonden echter in goed contact met hun geweten en konden deze de doorslaggevende
stem in hun leven laten zijn.
Hoe komt het dan dat het geweten dat ons gegeven is als iets moois, ons ook kan
verwarren en vastzetten? Daarvoor moeten we iets beseffen over de groei van ons
geweten.
De ontwikkeling van het geweten
In onze kinderjaren wordt het geweten gevormd door de interactie met onze
ouders. We ontwikkelen ons geweten door de normen en waarden van onze ouders
ongefilterd over te nemen. Onze afhankelijkheid en loyaliteit die een kind eigen zijn
maken dat het gezag absoluut is. Omdat we totaal van onze ouders afhankelijk zijn
kunnen we niet anders dan hun opvattingen over goed en kwaad over nemen en te
zien als de enige juiste. Als onze ouders ons een gezonde opvoeding hebben gegeven
met zowel onvoorwaardelijke liefde als respect voor onze eigen identiteit, zal dit
kinderlijk geweten vanzelf uitgroeien naar een volwassen geweten. Een persoonlijk
geweten waarin we onze eigen opvattingen en levensvisie ontwikkelen, onze eigen
waarden leren kennen en een plaats geven. Tegelijk zullen we de opvattingen en
regels van onze ouders die voor ons niet meer van belang zijn loslaten.
Wanneer we echter overvraagd zijn in onze opvoeding, de lat waaraan we moesten
beantwoorden te hoog lag en er geen evenwicht was tussen de liefde die gegeven
werd en de eisen die gesteld werden, gaat het kinderlijk geweten een last worden in
ons volwassen leven. Vanuit het voortdurend tekort aan liefde zien we liefde als iets
dat we moeten verdienen maar niet kunnen verdienen. Het tekort in onze behoeften
ervaren we als schuld. Schuldgevoel is onze levensordening geworden en bepaalt ons
later bij onze levenskeuzes. Onwaardigheid en schuldgevoel ontnemen ons de moed
om goed naar ons verlangen te luisteren en onze eigen mening te vormen. Zelfs al
breek je totaal met je ouders, dan nog zal het schuldgevoel je achtervolgen.
Je begrijpt dat zo’n geweten ons onmogelijk kan helpen bij het komen tot een keuze
in het leven van Theresa, Jan, jij of ik.
Een volwassen geweten
Hoe komen we tot een geweten dat ons niet veroordeelt, lam legt en ons alleen
maar op onze tekorten wijst? Hoe komen we tot een geweten dat ons inspireert, een
weloverwogen en milde kijk op onszelf en het leven geeft; een geweten dat we willen
raadplegen en onze richtinggevende stem mag zijn?
We zullen allereerst moeten komen tot een brede opvatting van ons geweten (zie P.
Nullens). Het geweten als innerlijk beleving waarbij de mens met zichzelf overlegt.
Ons hart dat verantwoordelijkheid wil nemen en zich bewust is van eigen waarden,
principes en levensvisie.
Ten tweede zullen we afscheid moeten nemen van verkeerde verwachtingen en
veronderstellingen uit onze jeugd. Het leven is niet altijd eerlijk. Lijden is niet een
straf voor wat je verkeerd doet en goede dingen worden niet altijd onmiddellijk
beloond. Het is niet dat als mensen ons niet sympathiek vinden het altijd aan ons ligt
en het kwaad wordt niet altijd bestraft.
Ten derde zullen we zelfvertrouwen moeten ontwikkelen door goed over onze eigen
waarden en opvattingen na te denken, ze helder voor ogen te houden en deze te
communiceren.
Ten vierde moeten we afscheid nemen van de kinderlijke behoeften aan erkenning
en liefde. Als onze ouders ons deze onvoldoende gaven, mogen we uitzien
naar vrienden, collega’s en partner. Het leven geeft zoveel nieuwe kansen en
mogelijkheden om liefde te ontvangen en te geven.
Het verschil
Waarin verschilt het volwassen geweten van het kinderlijk geweten? Het kinderlijk
geweten veroordeelt ons en jaagt ons angst voor straf aan. Het volwassen geweten
nodigt ons uit en laat ons net als de liefde de nog niet gerealiseerde mogelijkheden
zien (Viktor Frankl). Het maakt ons bewust van nieuwe kansen en laat ons de zin van
een bepaalde situatie ontdekken. Onze kinderlijke schuldgevoelens sluiten ons af van
ons verlangen. Ons volwassen geweten eert ons verlangen en stimuleert ons om onze
talenten er voor in te zetten.
De oorspronkelijke vraag
Terug naar de vraag kan je geweten en kompas zijn voor Theresa, Jan en jij?
Als Theresa blijft steken in de vraag of ze mag scheiden en in haar eventuele
schuldgevoelens, zal ze nooit de mogelijkheden zien die het leven voor haar heeft.
Ze blijft haar beslissing zien als een dilemma waar ze gedwongen wordt te kiezen uit
twee kwaden, in plaats van het te kaderen binnen haar roeping en de droom die God
met haar leven heeft.
Als Jan zich vast klampt aan zijn droom of zich uit schuldgevoel schikt in zijn studie:
in beide gevallen beperkt hij zich en kan hij zijn beslissing niet in een groter kader
plaatsen. Het volwassen geweten laat ons dingen zien zonder ons te oordelen maar
ook zonder te dwingen.
De stem van God
Veel gelovigen zitten in de verwarring dat ze de stem van hun geweten interpreteren
als de stem van God. Met als gevolg dat de innerlijke veroordelende stem hen
blokkeert om een open relatie met God te ontwikkelen. God is het immers die hen
alleen maar oordeelt en op hun fouten wijst? Zeker als je een streng/christelijke
opvoeding hebt gehad is het niet altijd eenvoudig om God los te zien van je ouders.
Hoewel de Bijbel ons hart belangrijk vindt als centrum van onze keuzes, moet er
informatie of openbaring van buiten komen om dit te vullen. In het boek Spreuken
gaat het bijvoorbeeld om het ontvangen van wijsheid en in het Nieuwe Testament
om genade. Het appèl komt van buitenaf door mensen, de Bijbel of rechtstreeks door
Gods stem. Het is vooral de Bijbel die ons helpt om te verstaan wat God ons wil
zeggen.
Je bent om van te houden
Voor alles mogen we weten dat we geliefd zijn en bedoeld zijn om geliefd te zijn.
Paulus moedigt ons aan om daar een praktische levenshouding van te maken: ‘leef
als geliefde mensen’ (Ef. 5:1). Liefde is niet een leuk extraatje dat ons af en toe
ten deel valt. Liefde en geborgenheid vormen de levensbodem van ons bestaan.
Alleen geliefde mensen durven naar hun geweten te luisteren en daar trouw aan te
blijven. Liefde is niet iets dat je moet verdienen, maar wat je onvoorwaardelijk wordt
meegegeven vanuit je geboorte.
God staat boven je geweten
Een ander opmerkelijk punt is dat de bijbel niet zoveel vertrouwen heeft in onze
emoties, dus ook niet in onze schuldgevoelens (Jer. 17:9). Johannes schrijft dat
het fijn is als je innerlijk je niet veroordeelt omdat je dan met vrijmoedigheid kunt
verlangen en bidden. Tegelijk verzekert hij ons dat dit niet het criterium mag zijn en
dat God boven je geweten staat (I Joh. 3:19-22).
Genade
Het is fijn om te weten dat God ons niet veroordeelt en dat Zijn stem niet samenvalt
met de stem van ons geweten, maar hoe bevrijden we ons geweten dan van valse
schuldgevoelens en onredelijke eisen (Hebr.10:22)? Hoe kunnen we er voor zorgen
dat ons geweten weer gaat functioneren zoals onze Schepper het bedoeld heeft?
Hoe kunnen we een puur zuiver geweten krijgen (Ps. 51:12)? Een geweten waarbij
de stem van de Heilige Geest en onze eigen geest hetzelfde zeggen en ons doen
uitstrekken naar meer liefde van God (Rom. 8:16).
Onder welk contract
Het antwoord ligt in het juist verstaan van genade. Ons geweten speelt in op een
diepe behoefte om onszelf als een goed mens te zien ofwel als een rechtvaardige.
We willen daarom graag gerustgesteld worden, horen dat we het goed doen en dat
het wel meevalt met onze slechte kanten. Als je echter eerlijk omgaat met jezelf dan
dwingt de praktijk van het leven ons tot de vaststelling dat je keer op keer faalt en dat
je goede voornemens je misschien wel helpen om de buitenkant wat netjes te houden,
maar je egoïstische kantjes en hartstochten worden niet minder. Paulus bracht het als
volgt onder woorden: Ik wil het goede maar doe het verkeerde en ik wil het kwade
niet, maar wordt er telkens toch weer door gedreven (Rom.7:18,19).
Genade betekent eigenlijk dat je in een andersoortige relatie met God en jezelf gaat
staan. Je gaat niet langer verwachten dat je jezelf kunt verbeteren. Je gaat niet langer
je eigen prestatie in rekening brengen, maar vertrouwt op genade. Dat wil zeggen:
ik ben onvoorwaardelijk geliefd en de moeite waard omdat God mij gemaakt heeft.
Bovendien heeft Hij dat bewezen door Jezus voor mij te laten sterven en opstaan.
Deze houding (bekering) maakt dat we niet langer in kramp leven, maar elke
veroordelende stem loslaten, omdat we niet meer aan verwachtingen hoeven te
beantwoorden. Je enige levensdoel valt dan samen met de persoon van Jezus Christus
op wiens rekening je nu staat en wat Hij door jou wilt realiseren.
Een goed geweten wordt dan een geschenk dat je ontvangt als je op genade rekent (I
Petr.3:21).
Wilt u reageren?
Zie onze contact pagina.
Literatuur:
− Nullens, Patrick. Verlangen naar het goede, bouwstenen voor een christelijke
ethiek. Zoetermeer, 2006
− Prince, Joseph. Onverdiende gunst. Roermond, 2008
− Tournier, Paul. Schuld en schuldgevoelens. Amsterdam, 1963