Het lijkt wel of vergeven niet aan iedereen gegeven is. Sommigen zijn in staat om heel gemakkelijk mild en genereus te zijn naar degene die hen heeft benadeeld. Weer anderen tobben jaren met wrok, pijn en bitterheid naar mensen die hen in het verleden pijn hebben aangedaan.
Wat maakt toch dit verschil? Want niemand kiest er voor om zijn leven door wrok en bitterheid te laten vergallen? Niemand wil levenslang geketend blijven hangen aan gekwetste gevoelens en negativiteit naar degene die hen dit heeft aangedaan.
Wat maakt dat sommigen de middelen en hulpbronnen hebben gevonden om te vergeven en anderen juist niet?
Verlieservaring
Om dit te nader te kunnen bekijken moeten we eerst zien wat ernstige benadeling met je doet.
Of het nu om financieel nadeel, (seksueel) geweld, verraad of ontrouw gaat. In alle gevallen is het een verlieservaring. Het vertrouwen dat je tot nu toe in de levenssituatie en je relatie met anderen had ben je kwijt. De zekerheid dat het leven redelijk betrouwbaar is, werd omver gehaald. Er is bijvoorbeeld bij je ingebroken, iemand is jouw privédomein binnengedrongen en dat kan dus weer gebeuren. Het gevoel van veiligheid is voorbij en je bent opeens heel alert en kwetsbaar. Maar niet alleen je zekerheden ben je kwijt. Benadeling tast ook je eergevoel aan: Wie ben ik nu mij dit overkomen is, hoe kijkt men nu naar mij? Dat is heel sterk bij ontrouw van je partner of als je beste vriend jouw geheim met anderen deelt en zo verraad aan je pleegt. Je voelt je voor schut gezet, beschaamd en publiekelijk vernederd.
Behoefte aan vergelding
De eerste reactie hierop is zeker geen vergeving maar de behoefte aan vergelding, dat jouw recht wordt gedaan, het kwaad ongedaan wordt gemaakt. En als blijkt dat dit niet gaat gebeuren kunnen kwaadheid en wrok je leven gaan bepalen. Gevoelens van haat waar je je op de duur heel slecht bij voelt maar waar je je niet zomaar van kunt ontdoen. Zijn de negatieve herinneringen even uit je gedachten, op de meest onverwachte momenten kunnen ze door een klein voorval weer helder voor ogen staan alsof het net gebeurd is.
Hoe kan iemand weer verder en niet levenslang geketend blijven aan benadeling, verraad en gekwetstheid? Hoe kan hij zich losmaken van de dader, hem vergeven zodat er weer zicht komt op een nieuw bestaan? Nu kan dit met leed dat niet persoonlijk (ongeval) of door onbekenden (diefstal) jou is aangedaan al heel moeilijk zijn, hoeveel te meer is dit het geval als het door personen heeft plaats gevonden die dicht om jou heen stonden en waar je voorheen veel vertrouwen in had.
Ook de ernst van het leed kan bepalend zijn voor de mogelijkheid om je al dan niet los te maken van boosheid en de behoefte aan vergelding. Na een diefstal weer verder gaan is gemakkelijker dan na een relatiebreuk. Een inbreuk op je seksuele integriteit gaat dieper dan een inbreuk op materieel gebied.
Is vergeving het enige alternatief?
Voordat we gaan kijken hoe dit plaats kan vinden moeten we eerst vaststellen dat vergeven het enige alternatief is. Nu bedoel ik met vergeven niet je verzoenen of met de ander omgaan alsof er niets gebeurd is. Het gaat ook niet om het negeren van het kwaad of het verdringen van emoties. Dit zijn allemaal zaken die je persoonlijke integriteit zouden schaden. Nee, hoe kun je sterk staan in jouw leven, je toekomst weer in handen nemen en je los maken van de gevolgen van de kwetsuren. Om dit te doen wil ik een viertal invalshoeken nemen die ontleend zijn aan het pastoraal-ethisch model van Patrick Nullens uit ‘Verlangen naar het goede’. In zijn boek beschrijft hij vier invalshoeken om naar ethische vraagstukken te kijken: de norm, de waarde, de gevolgen en de deugd. Een model dat trouwens kan helpen om veel pastorale vragen in een breder licht te zien.
Nu bedoel ik met vergeven niet je verzoenen of met de ander omgaan alsof er niets gebeurd is. Het gaat ook niet om het negeren van het kwaad of het verdringen van emoties.
1. Vergeven is een opdracht
Vergeven is geen keuze, ook niet een vanzelfsprekende houding die je normaal inneemt. Integendeel, we zijn er op gericht dat de balans van rechtvaardigheid in ons leven gehandhaafd blijft. En als deze geschonden wordt, willen we dat er ons recht wordt gedaan. Het appèl om te vergeven komt van buitenaf. We worden gevraagd om te vergeven. Door de maatschappij omdat we het recht niet in eigen handen mogen nemen, door onze levenssituatie die ons dwingt om weer verder te gaan, door onze gevoelens die ons zeggen dat wrok ons kapot maakt, soms door de dader maar vooral door de Bijbel die ons vraagt om onze vijanden te vergeven. Jezus heeft dit in zijn gebed zelfs gekoppeld aan de vergeving die God ons schenkt. Hoe moeilijk het ook is om te vergeven, juist dit appèl van buitenaf helpt ons, evenals alle andere geboden van God, om uit de ongezonde situatie te komen en op weg te gaan naar een helende houding. Hier zit wel het gevaar in dat we dit als een soort truc gaan gebruiken: ‘als ik vergeef, ben ik van mijn pijn af’. Helaas zal dat leiden naar verdringing en een krampachtige houding, waarin je je zelf met sterke wilskracht voorhoudt: ‘ik vergeef’, maar onder de oppervlakte doen pijn en frustratie hun vergiftigend werk.
2. Vergeven is een waarde
Je kunt niet vergeven als het niet overeenstemt met een diepe waarde in jezelf. Vergeven kan niet als een wezensvreemd voorwerp in je geest ronddwalen. Het zal vroeg of laat worden afgestoten als het niet overeenstemt met een diepe overtuiging van jezelf. Vergeving is nooit een oorspronkelijke houding, het is de reactie op iets. Maar je hebt wel je waarden zoals die van harmonie, respect en anderen niet te willen oordelen. Naar mate dat je je diep bewust wordt van je waarden en je deze gebruikt om je na een crisis geestelijk op te richten, kunnen ze jou ook helpen om te vergeven. Je waarden kunnen een voedingsbodem zijn waaruit vergeving kan groeien. Daarom is het na een crisis zo belangrijk om stil te staan bij je levenswaarden. Niemand kan deze waarden van je afnemen en zij vormen je kompas om uit de spiraal van negatieve gedachten te komen.
Als je niet vergeeft blijf je afhankelijk van de ander en zal de roep om vergelding je leven bepalen.
3. Vergeven is nodig
Van deze invalshoek zijn we ons allemaal goed bewust. De prijs van niet vergeven heeft grote gevolgen. Als je niet vergeeft blijf je afhankelijk van de ander en zal de roep om vergelding je leven bepalen. Net als Jona blijf je wachten tot de vergelding op het geluk van de ander neerkomt en als het uitblijft komt verzuring en verbittering als een dikke schil om je hart te zitten en worden je relaties er door bepaald. Sterker nog, je levensproces komt strop te zitten en je komt niet meer toe aan nieuwe hoop, plannen en verwachtingen. Wel vergeven heeft positieve gevolgen: je hoeft geen energie meer te stoppen in het gebeuren, je kunt de ander loslaten en weer positieve emoties toelaten.
4. Vergeven is een kunst
Vergeven kan ook een kunst worden die je moet leren. Iets waarin je mag groeien en welke deel uitmaakt van je levensproces. Iets dat jouw leven rijker en sterker maakt. Op deze manier is vergeven geen moeten van buitenaf maar iets dat jou bij de hand neemt om je leven op een hoger niveau te brengen. Te ontdekken dat jouw verlieservaring geen einde betekent maar juist een nieuw begin. Dat je hart niet definitief gebroken is maar juist een diepere laag heeft vrijgemaakt. Er is meer liefde, mededogen, mildheid en barmhartigheid in je dan je eerst gedacht had. Als vergeven deel uitmaakt van je levenskunst is het geen kwestie van verplichting maar van een vrije gave. Het is een mogelijkheid die gevoed wordt door je verlangen om boven jezelf uit te groeien en nieuwe dimensies te leren kennen.
Vergeving is geen eenmalig wilsbesluit maar een weg met vallen en opstaan, met emoties en herinneringen.
Vergeving vraagt om bepaalde voorwaarden
Toch vraagt vergeving om bepaalde voorwaarden. Elk proces van vergeving heeft een drietal perspectieven nodig om tot voltooiing te kunnen komen.
Vergeven doe je vanuit een nieuw perspectief op het kwaad
Als Jozef zijn broers ervan verzekert dat hij hen heeft vergeven, doet hij dit omdat hij een nieuw perspectief op de geschiedenis heeft (Gen.50:15-21). Hij heeft een ander verhaal ontdekt. Niet dat van benadeling maar dat van leren en groeien om tot bestemming te komen, een verhaal waarin Gods voorziening een grote rol speelt. Een verhaal waarin het kwaad door het goede overwonnen wordt, sterker nog het wordt door het goede gebruikt. Is dit niet een van de sterkste elementen van ons geloof, dat het een groter zicht geeft op ons leven? Dat het ons helpt om vanuit een helikopterview naar het leven hier beneden te zien? Om te ontdekken dat alles wat we hier meemaken door God gebruikt wordt om zijn plan te realiseren ook al snappen we daar nog niets van (Rom.8:28). Hoe komen we tot dit nieuwe verhaal? Voor mij is hoop het sterkste element. Hoop dat er in de toekomst een mooier leven en nieuwe kansen verborgen liggen.
Vergeven doe je vanuit een ander perspectief op de dader
Een ander perspectief dat noodzakelijk moet veranderen is dat op de dader. Zolang ik denk dat hij een beslissende invloed op mijn leven heeft en mijn levenslot door zijn gedrag bepaald is, geef ik hem een enorme macht over mijn leven. Om deze macht te niet te doen is het nodig dat ik de pijn, de onmogelijkheden en beperkingen van hem zie. Niet om medelijden te hebben. Dat kan eventueel in een latere fase maar om deze persoon een kleinere rol toe te bedelen dan je tot nu toe gedaan hebt. Een andere mogelijkheid ligt in het kijken vanuit het einde. Deze persoon te zien als iemand die nog niet af is. Hij mag nog groeien en leren. Er kan nog herstel in zijn leven plaatsvinden. Dit krediet kan je milder maken zonder afbreuk te doen aan het kwaad dat geschied is.
Vergeven doe je vanuit een sterk perspectief op jezelf
Het derde perspectief dat veranderen moet is dat op jezelf. Je bent veel meer dan een slachtoffer. Je bent ook een held, een overlever, een winnaar. Je bent een sfinx die uit zijn as kan herrijzen. Zoals Paulus die nadat hij door zijn vijanden gestenigd was en voor dood werd achtergelaten, als door een wonder weer opstond en verder ging met zijn reis (Hand. 14:19,20). Om te kunnen vergeven is het belangrijk dat je sterk staat, dat je je innerlijk vrij voelt en geen gevangene van wat anderen over jou denken. Je hebt grond onder je voeten nodig om te kunnen vergeven.
Vergeven is een proces met vallen en opstaan
Zoals uit het voorgaande verhaal blijkt is vergeving niet een eenmalig wilsbesluit maar veeleer een proces. Een weg die je gaat met vallen en opstaan, een weg waar emoties kunnen en naar boven mogen komen, waar herinneringen niet verdrongen hoeven te worden.
Rouw hoort erbij
Bij dit proces hoort ook rouw. Brené Brown zegt dat er eerst iets moet sterven voordat je kunt vergeven. Voor haar was dat haar geïdealiseerde opvatting over haar jeugd. Voor jou kan dat het opgeven van je gelijk zijn of het niet langer erkenning willen zoeken bij je ouders. Het kan ook het verlangen naar je eerste verliefdheid zijn die als een hypotheek op al je relaties is komen te liggen. Of de spijt van de verbroken opleiding of andere stomme beslissingen die je leven vorm hebben gegeven. Rouw betekent loslaten, het schrijnende verdriet voelen, de weemoed toestaan en je door je duistere gevoelens heen worstelen.
Vergeving is meer dan de bepaalde momenten waarop je het uitspreekt. Vergeving is ook de veilige houding die iemand uitstraalt door de afwezigheid van oordeel.
Vergeven zoals….
Als de bijbel ons uitdaagt om te vergeven wordt ons als voorbeeld gegeven: vergeef, zoals Jezus vergeeft (Col. 3:13). Dan moet je niet alleen kijken naar de vier momenten waarop Jezus daadwerkelijk vergeving uitspreekt (Lucas 5:20, 7:48, 23:37 en Joh. 8:11) maar meer nog naar de totale houding die Jezus naar mensen innam. Hoe hij vragen stelde, geduld toonde, slechts af en toe corrigeerde en de mensen door zijn gedrag en wijsheid telkens weer voor verrassingen stelde. Vergeving is meer dan de bepaalde momenten waarop je het uitspreekt. Vergeving is ook de veilige houding die iemand uitstraalt door de afwezigheid van oordeel.
Ook wij zijn mensen die vergeving hebben ontvangen. Wij hebben ontdekt dat wij zijn vrijgesproken, dat Iemand ons zonder oordeel bejegend heeft en we nieuw krediet hebben ontvangen om als goede (rechtvaardige) mensen een nieuwe start te mogen maken en dit niet eenmalig maar elke dag opnieuw.
Literatuur
Patrick Nullens, Verlangen naar het goede, 2006 Zoetermeer
Brené Brown, Sterker dan ooit, 2015 Amsterdam